Η Παναγία Κακαβιώτισσα είναι ένα ιδιαίτερο ξωκλήσι της Λήμνου, που βρίσκεται χτισμένο μέσα σε μία βραχώδη σπηλιά στο άγονο βουνό Κάκαβος, κοντά στο χωριό Θάνος, και είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Αποτελεί το μοναδικό δείγμα λατρευτικού χώρου στον κόσμο χωρίς σκεπή, έχοντας ως φυσικό σκέπαστρο τον ίδιο τον βράχο.
Το γραφικό και ιδιαίτερο αυτό εκκλησάκι σχετίζεται με μοναχούς της Μονής Σίμωνος Πέτρας του Αγίου Όρους, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στο νησί την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο τελευταίος μοναχός φέρεται να εγκατέλειψε τελικά τη Λήμνο, για να εγκατασταθεί στο Άγιο Όρος. Πριν την αναχώρησή του όμως, εμπιστεύτηκε την εικόνα της Παναγίας σε έναν κάτοικο της περιοχής, ο οποίος ανήκε στην οικογένεια Μουμτζή και καταγόταν από το χωριό Κοντιά. Η εικόνα της Παναγίας, που φυλάσσεται μέχρι σήμερα από απόγονους του Μουμτζή, μεταφέρεται κάθε χρόνο από τον Κοντιά στο ξωκλήσι για τη μοναδική λειτουργία της χρονιάς.
Το ξωκλήσι είναι σκαρφαλωμένο σε ένα δύσβατο σημείο, στην αγκαλιά μίας σπηλιάς. Δεν έχει σκεπή και οι τοίχοι του διατηρούν ένα λιτό, αλλά επιβλητικό ύφος. Πρόκειται επί της ουσίας για έναν μικρό, δίχωρο ναΐσκο με ορθογώνια κάτοψη και συνολική επιφάνεια 18,36 τ.μ. Οι λευκοί του τοίχοι έχουν ύψος που κυμαίνεται από 1,01 έως 1,97 μέτρα και πάχος από 0,48 έως 0,67 μέτρα. Είναι χτισμένοι με ακατέργαστους και μερικώς κατεργασμένους ντόπιους γκριζωπούς λίθους και πωρόλιθους. Ο ναός είναι προσκολλημένος στον βράχο από την ανατολική πλευρά, ενώ οι υπόλοιπες τρεις πλευρές είναι ελεύθερες. Το ιερό χωρίζεται από τον κυρίως χώρο με έναν εγκάρσιο λιθόκτιστο τοίχο που λειτουργεί ως τέμπλο. Η θέα από το εκκλησάκι στη γύρω περιοχή και το Αιγαίο είναι καθηλωτική.
Η μοναδική Θεία Λειτουργία που τελείται σ’ αυτό το ξωκλήσι γίνεται κάθε χρόνο την Τρίτη της Διακαινησίμου, λίγες μέρες μετά το Πάσχα. Η εικόνα της Παναγίας επιστρέφει για μία ημέρα στο ναό, προσελκύοντας πιστούς και επισκέπτες από όλο το νησί. Η πρόσβαση γίνεται μέσω χωματόδρομου και κατόπιν πεζοπορίας περίπου 20-30 λεπτών. Η διαδρομή ανηφορίζει σε βραχώδες τοπίο, οπότε καλό είναι να είστε προετοιμασμένοι κατάλληλα. Η Παναγία Κακαβιώτισσα αποτελεί ένα σημαντικό πολιτιστικό και θρησκευτικό σύμβολο της Λήμνου. Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της έχει μαγνητίσει το ενδιαφέρον προσκυνητών, ταξιδιωτών και φωτογράφων από όλο τον κόσμο.
Παρά το γεγονός ότι πρόκειται για ένα απλό και λιτό οικοδόμημα, χωρίς εντυπωσιακό διάκοσμο ή σπάνια εκκλησιαστικά κειμήλια, η ενέργεια που αποπνέει όλος ο χώρος είναι μοναδική και θα τη νιώσετε από τη στιγμή που θα τελειώσετε την ανηφόρα και θα αντικρίσετε για πρώτη φορά το λευκό αυτό εκκλησάκι, που σαν άλλο περιστέρι κουρνιάζει στην αγκαλιά του επιβλητικού βράχου. Πρόκειται για μία μοναδική εμπειρία που πρέπει να ζήσετε έστω και μία φορά στη ζωή σας.
